“Nire birramona Manuela kartzelan sartu zuten 1938tik 1941era, urtebete Castellónen, eta beste bi Santanderren, etxetik seiehun kilometrora. Hiru alabak bakarrik utzi behar izan zituen. Dena errepublikazale deklaratze hutsagatik”. Bea Insak, ibilbide profesional luzea egin duen eta Valentziatik Euskadira eraman duen aktorea, ez zuen inoiz ahaztu familiako drama hura, Gerra Zibilean eta gerraostean hainbat eta hainbat emakumek bizi izan zutena erregimen frankistarekin bat ez etortzeagatik.
Urte askotan zehar, agertoki baten gainean kontatu eta ikusarazi zuen, berak dakien bezala. Haiek kontatuta (Errepublikanoak eta antifrankistak), Fundicion estreinatu zen 2020an, eta, ordutik, hainbat antzoki bisitatu ditu Estatuan. Egunotan, birramonaren, Valentziako emakume baten, Bizkaiko biren eta Bielorrusiako neskato baten istorioek putzua zeharkatu dute eta Bogotan antzezten ari dira. La Pacheca Collective euskal konpainiak, Insak elkarlanean sortutakoak, Euskadiren eta Valentziaren memoria historikoa eraman du aurten Bakearen Aldeko Emakumeen Jaialdira (30. edizioa du aurtengoa) eta Kolonbiako hainbat antzokitara, pandemiagatik itxita egon ostean duela hilabete eskas ireki baitituzte.
“Lana memoria ariketa bat da, omenaldi bat, enpatia sortzeko eta emakumeen ikuspegitik Espainiako garai beltz honetako bizipenak kontatzeko salaketa bat, politikari edo idazle handiak ez diren emakumeak protagonista dituena, baizik eta emakume arruntak, baina protagonismo handia izan zutenak; azkenean, heroi handiak dira, beren familiekin aurrera atera zirelako, egoerak hala eskatzen badu ere”, azaldu du Bea Insak.
Historiak isilarazitako protagonismoa. Izan ere, Espainia garaitua isiltasunaren eraginpean geratu bazen, Historiaren bertsio femeninoa bi aldiz abandonatu zuten. Irakasleak, politikariak, idazleak, erizainak… Maruja Mallo, Dolores Ibárruri eta Neus Català eta beste “emakume xume” askok, kartzeletako harresien atzean zenbatutako ehunka zigor gau jasan zituzten, kontzentrazio esparruetan errefuxiatuak edo euren seme-alabak babesten ari ziren bonbardaketa izugarriak.
Historia ezin da inoiz ahaztu eta are gutxiago protagonisten zati batena isilarazi. “Ahotsa eman nahi izan diet Gerra Zibila, gerraostea eta frankismoa pairatu zituzten emakumeei. Jasotako elkarrizketak eta dokumentazioa oinarri hartuta, bonbardaketetan aterpeetan izandako bizimoduaz hitz egiten digu ikuskizunak, emakumeen espetxeetan dauden Chalet Orue (Santutxu) edo Saturraran (Mutriku) presoen desagerpenaz, Bilbo Santo Domingoko batailaren ondoren erori izanaz, gerraosteko emakume langileaz, euskararen errepresioaz, arrazionamenduaz, errepresaliez, hobi komunez, erbestealdiaz… “.
Aktoreak Begoña, Carme, Manuela eta Mireni bizia ematen die, eta Gerra Zibilak, gerraosteak eta frankismoak desberdin markatu zituen. Bosgarren bizipena Tamara izeneko neska bielorrusiar batena da. Aktorearen (bera bakarrik eszenan, musikan, euskarazko eta valentzierazko kantuetan) eta emakume horien bizitzako hainbat pasarteri erreferentzia egiten dieten bideo irudi eta soinuen segidaren artean nahasten dira eszenak.
“Begoñak haurtzaro normala izan zuen, ondo jaten zuen, bere familian ez zen inor kartzelara joan, baina aitaginarrebak heriotza-zigorra izan zuen, salbatu egin zen, baina ezin izan zuen berriro jardun. Mirenek, Sestaokoak, bere erbestealdiaz hitz egiten dit, Bilbotik Santanderrera, handik Kataluniara, Frantziara, tropa nazionalak sartu zirenean alde egin zuen lekura. Han, hainbeste erbesteraturen antzera, Bigarren Mundu Gerrak harrapatu zuen. Sestaora itzuli zenean, salaketa jarri zioten, eta Guardia Zibilaren aurrean agertu behar zuen egunero; ondorioz, ezin izan zuen lanik aurkitu. Elkarrizketetan, erbestean izandako arazo guztiak eta itzulerako gosea kontatu zizkidan”. Carmek babeslekuetako bizitza kontatu zion bonbardaketak zeudenean, bere sentsazioak, txikitan nola gidatzen zen kaleetako soinuen bidez bonbak, zakurrak zaunkaka, hegazkinen txistuak, pertsonak korrika leherketak iristen zirenean… iristen zirela jakiteko. “Carmek bere osabaren istorioa ere kontatu zigun, fusilatu zutena. Bere aita penaz hil zen, ezin izan zuen jasan. Bere amak seme-alaben ardura hartu behar izan zuen. Haurrak eskolan zeuden bitartean, hilerrira joaten zen negar egitera, eta gero, etxean, bizitza oso lasaia zen, ez zien min emozional hori seme-alabei pasatu nahi “, azaldu du Insak.
Antzezlanak eszenatokia handitu eta Bielorrusiara bidaiatuko du, Bigarren Mundu Gerra jasan zuen Tamara neskato baten bizitza kontatzeko. “Ondorioa da gerrak berdinak direla leku guztietan, mingarrien berdinak”, gaineratu du. Pau Casals chelista katalanaren Cant dels ocells abestiarekin amaitzen da. Casalsek ere ihes egin behar izan zuen gerratik erbestera, eta handik abesten zuen. Ordutik, bakearen aldeko ereserkia bezala geratu da.
Konpainiak proiektu berri bat jarriko du martxan, eta Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailak diruz lagunduko du: trantsizioko emakumeen istorioak kontatuko ditu, Franco hil zenetik estatu-kolpera arte. “Iraganaz hitz egitea, gaur egun gertatzen ari dena islatzeko”, esan du Bea Insak.