Terram, Lurra, Solem, Egúzquia, Lunam, Ilarguía dira Lucio Marineo Sículo siziliarrak, errege katolikoen garaiko kronikagileak, De las cosas memorables de España liburuan sartu zituen 57 hitzetako batzuk, 1533an argitaratu eta Fernando Katolikoak enkargatutako kronika. Bertan, adiera horiek euskaraz eta latinez jasotzen dira, eta lehenengo hitzak hizkuntza horretan inprimatzen dira.
Mintzoa argitaletxeko arduradunak, Aritz Otazuk, aurkikuntza honen garrantziaz hitz egin zuen, munduan zehar unitate gutxi dauden “liburu arraro” horietako bat. Edizio hau Parisko antikuario baten abisuari esker iritsi zen, italiar partikular batengandik jaso baitzuen lan hau Frantziako hiriburuko Liburu Zaharraren Azokan.
V. kapituluak, De veterum hispanorum lingua izenekoak, une jakin batean baskoiez hitz egiten du, bere hizkuntza aipatzen du eta hitzak izendatzen hasten da, horien artean hiztegia eta zenbakiak, 1etik 10era eta gero hamarnaka: 20, 30, 40… 100 izatera iritsi arte.
Galdera da… Nola iritsi zen Siziliako kronista bat liburu batean euskarazko hitzak eta esamoldeak ikastera eta islatzera? Hiztegi hau aurkezten duen orrialde eta erdian, hitz bakar baten formako aditzak sartzen ditu, adibidez, eratendot gisa idatzita edaten dut. “Berari hitz bakar bat bezala heldu zaio, horrek aditzera ematen digu ez dugula uste euskaraz dakienik, ez dakigula norekin hitz egingo zuen edo nondik hartuko zituen iturri horiek. Ba ote zen inor 1533an Nafarroa konkistatu ondoren euskara jakin eta gaztelerazko gorteetan lan egingo zuenik? Milioiaren galdera da. Oso zaila izango da informazio hori nork eman dion jakitea, hitz egiten zuen norbaitek eman diolako “, pentsatzen zuen Otazuk.
Argitalpen arduradunak esan zuen edizio honek agerian uzten duela euskarak urteetan izan duen ospea, ale honetan agertzen den hizkuntza bakarra delako eta, gainera, beteranoena (beteranoena) dela esaten dutelako. “Horrek kultur ondare gisa balioesten du, eta ez arma politiko gisa”, dio. “Behin Nafarroa konkistatuta, hizkuntza ezaguna zen eta prestigiozkoa zen. Bestela ez zen liburuan agertuko “.
Kronika honek hainbat edizio ditu, bakoitza ezberdina. 1496an argitaratu zen lehena, euskarazko hitzak aipatu gabe. 1530ean kaleratu zen edizio hau, baina gaztelaniaz, eta 1533an iritsi zen latinez idatzitako ale hau, Mintzoak aurkitu ahal izan duen lana. Bertsio digitalizatu bat dago, online kontsulta daitekeena, Bizkaiko Foru Liburutegian. Otazuren arabera, 1539ko beste edizio bat exisita zezakeen. Ale horiek aurkitzea ia “loteria” bat bezala zela esan zuen, askotan heredatu eta partikularren etxeetan gordetzen direlako. “Edonork irakur dezake albiste hau eta konturatuko da liburu ikaragarria dutela, taatarabueloak izatetik bilobak izatera pasatu direla”.
Duela urtebete pasatxo, argitaletxea ere albiste izan zen, hizkuntza gutxituei buruzko 1610eko liburu suitzar bat kontatu ondoren. Bertan euskarazko 100 hitz irakur zitezkeen, ordutik gaur arte hizkuntza apenas aldatu zen sinonimoa, hitz gehienek erabiltzen jarraitzen baitute.
1610eko lan hartan euskara batua erabiltzen zen, tz forma erabiliz. 1533ko edizio honetan, halakorik ezean, filma erabiltzen da. “Bizkaiera bat izan liteke, euskarari ere garai batean izen horrekin ezagutu zitzaion”. Gainera, edizio honetan hitzak gazteleratu egiten dira, norbaitek egileari transmititu zizkiolako eta honek gaztelaniazko hitzak balira bezala nabarmendu zituelako. Oraingoan ere, zenbakiak erabiltzen diren lehen aldia da.
Kronika hau aztertzerakoan Otazuk izan zuen beste sorpresetako bat izan zen inprimatzailea Miguel de Guía zela, nobleziako kide nafarra eta Lizarran inprimategi baten jabea, geroago Alcala de Henares mugiarazi zuena, eta han inprimatu zen ale hau. 1533ko data duen lan honen existentziari buruz, Aritz Otazuk dio elite kulturalek badakitela edizio hauen existentzia, eta ez da ezustekoa, baina hau da argitaletxearen lana, publiko orokorrari lan hauen berri ematea.
Kronika hau Alemaniako Karlos I.aren eta V.aren erregealdian argitaratu zen, eta garrantzi berezia zuen, errege batek agintzen baitzuen, eta, nolabait, erresuma baten handitasuna transmititzeko balio zuen.