Euskararen mugak duela 2.000 urte

Duela 2.000 urte hitz egin al zen euskaraz Sorian? Eta Akitanian edo Andorratik gertu? Euskal Herriko Unibertsitateko (EHU) udako ikastaro batean, euskarak antzinatasunean duen hedapen linguistikoa aztertuko dute ikerlariek bihar, hilaren 15ean eta asteazkenean.

Julio Zesarrek, Galiako Gerrari buruzko bere iruzkinetan, Kristo aurreko 50. urtean, jada bereizketa nagusi bat egiten zuen Pirinioen iparraldeko herriez hitz egitean: “Galia osoa hiru zatitan banatuta dago: hauetako bat belgikarrak bizi dira, beste bat akitaniarrak, hirugarrena euren hizkuntzan zeltak deitzen direnak eta, gurean, galiarrak. Hauek guztiak hizkuntza, ohitura eta legeen arabera bereizten dira. Garona ibaiak bereizten ditu galiarrak akitaniarrengandik “. Estrabon greziar historialariak ere ezberdintasun hau azpimarratzen zuen: “Akitaniarrak erabat ezberdinak dira, ez bakarrik linguistikoki, baita gorputzez ere”.

Argi dago gure aroko lehen mendean herri bereizi bat zegoela Akitanian, berezko hizkuntza zuena. Gune horretan inskripzio ugari aurkitu dira, eta horietako askotan antzinako euskaraz oso ezagunak diren izenak daude.

“Akitanian euskal hizkuntzak hitz egiten ziren, protoeuskerikoak, adituek akitaniera deitzen diotenak, eta horietan argi eta garbi agertzen dira gaur egun guk, euskaratik, ulertzen ditugun izenak. Hainbat hitz aurkitu dira: cis (s) on (gizon), andere, nescato, sahar (zahar)… Dena den, garai hartan herri batzuek egungo euskararen ezaugarri jakin batzuk zituen hizkuntza bat hitz egiten zuten “, azaldu du Anton Erkoreka EHUko Medikuntzaren Historiako Euskal Museoko zuzendariak. Erkorekak badu beste pasio handi bat ere: etnografia. Joxemiel Barandiaranek sortu zuenetik Etniker Euskalerria taldeetan parte hartu du 1973an, eta Euskal Herriko Atlas Etnografikoaren Eskualde Arteko Batzordeko kide da 1987an sortu zenetik.

Angel Bidaurrazagarekin, Aitor Anduagarekin eta Mikel Erkorekarekin batera EHUren Udako Ikastaroa antolatu dute. Ekainaren 15ean eta 16an, asteartea, arkeologia, historia eta hizkuntzalaritzaren alorretatik euskararen hedadura geografiko eta kulturalaren alorrean aurkikuntza nabarmenak egin dituzten ikertzaileak bilduko dira. “Azkenaldian aurrerapen dezente egin dira, eta interesgarria iruditu zitzaigun duela 2.000 eta 1.000 urte Baskonia historikoaren inguruan, Pirinioen iparraldean eta hegoaldean zer gertatzen zen ikustea, Errioxara eta Burgosko iparraldera ere iritsiz. Hori da ikastaro honen helburua, eta bederatzi ikertzailek hartuko dute parte “, azaldu du Erkorekak.

“Antzinako Euskal Herriko eremu zabaletan erromatar hilarrietan euskal hitzak agertzea, latinarekin eta zeltiberiar hizkuntzekin duten harremana, toponimia, etnografia, kultura eta euskal mitologia dira gure jatorrian interesa duen jendeari azaldu nahi dizkiogun gaiak. Azken urteotan eztabaida sortu dute aztarna arkeologikoen interpretazio ezberdinek, baina gure hizkuntzaren sustraien ezagutzan sakontzen lagundu dute “, azaldu du. Hizlarien artean Joaquin Gorrochategui EHUko Hizkuntzalaritza katedraduna egongo da, Iruña Veleiako euskarazko inskripzioak faltsuak zirela ondorioztatu zuen foru batzordean parte hartu zuena. Jardunaldietan Juan Karlos Lopez-Mugartza NUPeko Euskal Filologiako irakasle titularrak ere parte hartuko du, eta Pirinioetako hegoaldeko isurialdean euskararen gaia jorratuko du: Ansótik Andorrara.

SORIAKO LUR GARAIAK

Eduardo Alfaro, Arkeologian doktorea, Erromako hiri txikietan aditua Soria iparraldean, topaketa hauetan ere parte hartuko du, non I. eta II. mendeko Soriako Lur garaietan aurkitu diren hilarrien nobedade guztiak azalduko dituen. Soriar lurretan, erromatar garaiko idazkundun 39 hilarri agertu dira, horietako batzuk, kronologia aurreratuagokoak direlarik. “Euskal onomastikakoak I. eta II. mendekoak dira. Oraingoz, baskoien mundua seinalatzen duten dozena bat izen ditugu “, azaldu dio egunkari honi soriar arkeologo honek, Los Casareseko aztarnategi arkeologikoan eta Lur garaietako beste hainbat aztarnategitan urteak eman dituen honek.

“Benetan berezia da erromatarren garaiko harrizko dokumentu horiek jatorrizko izen baskoiekin eraiki zituzten pertsonak lotzen dituztela. Duela bi hamarkada, Joaquin Gorrochategui hizkuntzalariak Salamancan esan zigun hilarrietako batek zeltikoa ez zen izen indigena bat zuela. Kristo ondorengo I. edo II. mendeen artean bizi behar izan zuen Antestius Sesenco bati erreferentzia egiten ziona zen. Sesenco hitzak, euskaraz, toritoa esan nahi du. Hitz garden bat euskaraz, izen hori, bere sonoritatean, zeltiberiarrarekin zerikusi gutxi duena “, dio arkeologoak.

Sesencoz gain, beste hilarri batzuetan Oandissen (oihana), Oandissen (oihana), Oandissen, Onse eta bere maskulino Onso, Buganson, Haurce, Belscon, Agirsen, Arancis, Lesuridantar, Arancis… bezalako izenak agertzen dira, non aran osagaia (aranondo basatia, arantza) antzeman daitekeen, euskal aranarekin gero eta euskal harreman zaharragoiarrarekin lotu duten.

Aztarna hauek argitara aterata, galdera da: zer egiten zuten euskaldun hauek Ebroren ertzean? “Ikuspuntu arkeologikotik argi dago han bizi zen giza talde bat dela; adin eta baldintza guztietako gizon eta emakumeen hilarriak daude. Zentzu honetan hipotesi onargarrienetako bat mendilerroaren oinarrizko aberastasunean pentsatzetik dator, hau da, udako larreak ekonomikoki potentzialak dituen goi-mendiko lurralde batean pentsatzetik “, zehaztu du Soriako arkeologoak.

TOPONIMIAK

Huescako euskal toponimiak ere aztertuko dira, baita Lleida iparraldekoak ere, Andorrara iristen direnak eta antzinako euskara dutenak. Horrez gain, Julen Manterola EHUko irakasleak Araba, Burgos eta Errioxako euskal toponimiaren ezaugarri linguistikoez hitz egingo du eta bere antzinatasunaz zer dioten azalduko du.

Udako Ikastaroei amaiera emateko, Kultura eta gizartea Euskal Herrian, Pirinioetan eta Akitanian: euskara, etnografia eta mitologia mahai-ingurua egingo dute Xarles Videgain euskaltzain eta irakasleak, Naiara Ardanaz-Iñarga Euskalerriko Atlas etnografikoko irakasleak eta Anton Erkorekak.

“Oso hizlari interesgarriak lortu ditugu, Baskoniatzat jotzen ditugun lurraldeetatik kanpo euskal hizkuntzei buruz hitz egiten direnak aztertuko dituztenak, gaur egun euskaraz hitz egiten direnak, alegia, Nafarroako Foru Erkidegoa, Euskal Herria eta Iparraldea. Baina lurralde honetatik kanpo, duela 2.000 edo 1.000 urte, egungo euskararekin zerikusia duen hizkuntza mota bat ere hitz egin da. Euskara ez da herri horiek hitz egiten zuten hizkuntza bera, noski, oso bestelakoa litzateke, baina elementu komunak ditu, gaur egun identifikatzen ditugunak. Baina euskal hizkuntza haiek hitz egiten zituzten Akitaniako edo Euskal Herriko herri haiek dira gure arbasoetako batzuk”, amaitu du Anton Erkorekak.