1937ko euskararen debeku frankistak euskal literatura jasanarazi zuen, euskaraz idazteraino zigortu zuten politika iraunkor batzuen bidez. Proskripzio zapaltzaile ugarien artean, hizkuntza debekatu zen izen propioetan eta meza katolikoan (1938), hoteletako idazkunean (1939), filmetan (1940), espazio publikoak hilobiak barne (1944), aldizkariak (1947), irratsaioak (1954), eta binilozko diskoak (1964).
Zorionez, trantsizioan eta aurreko urteetan, euskal literaturak aldaketa handia jasan zuen diktaduran pairatzen zuen gabezia-egoeratik egungo hizkuntza gutxitu babestu eta loratua izateraino. 1898tik 1956ra bitartean, euskarazko hemeretzi eleberri baino ez ziren argitaratu, baina 1957tik 1987ra, kopuru hori boskoiztu egin zen, ia ehun. Errotiko eraldaketa hori ezin da banandu XX. mendearen bigarren erdian literatur estilo berriek izan zuten garapen paralelotik, non euskal literatura garaikidearentzat garrantzi handiko genero bat sortu zen: narratiba errealista.
Hirurogeita hamarreko hamarkada hasi zenean, euskal literaturak garai bateko euskal eleberrigintza landatar moralizatzaile batez tindatu zuen kostunbrismoarekin apurtu zuen bere ekoizpena laster menderatuko zuen genero berri hau. Kasu honetan, errealismoa, irakurlea ardatz duen estilo lineal eta zuzen baten bidez, historia hurbilaren ikuspegi zuzena eskaintzen duen narratiba bati dagokio. Aurreko euskal literaturan aurrekari batzuk bazeuden ere, hirurogeita hamarreko hamarkada funtsezkoa izan zen genero horrentzat, eta aldaketa handia ikusi zen, trantsizioan izandako asaldura politikoari eta berpizkundeari zegokiona. Aldizkari esperimentalak izan ziren, hein handi batean, genero berriaren adopziorako eta sustapenerako katalizatzailea.
1975ean Ustela aldizkariaren lehen zenbakia argitaratu zen, eta haren kolaboratzaileen artean Bernardo Atxaga (Koldo Izagirre sortzailearekin batera) eta Ramon Saizarbitoria idazle gazteak zeuden. 1975etik 1976ra bitartean Ustelaren hiru ale baino argitaratu ez baziren ere, aldizkariak beste aldizkari esperimental bat garatzeko oinarriak ezarri zituen, Pott banda, 1977an, Atxagak, Jon Juaristik eta Joseba Sarrionandiak parte hartu zutelarik, besteak beste.
Ustela eta Pott bezalako aldizkari esperimentalen arrakasta handia izan zen iraganean kostunbrismoa utzi eta euskal literatura XX. mendera eraman nahi zuten idazle gazteen multzo bat sortzea lortu zutela. Aldizkari esperimentaletan idazten zuten autore askok, eta bereziki Atxagak eta Saizarbitoriak, gero genero errealista garatuko zuten beren testuetan.
Euskal literatura modernizatzeko helburuarekin jarraituz, hirurogeita hamarreko eta laurogeiko hamarkadetako argitaletxe, aldizkari eta egunkariak berehala bihurtu ziren adierazpide berrien garapenaren eragile, horien artean errealismoa. Kriselu argitaletxea jada existitzen ez den arren, genero honetan duen eraginak bere horretan dirau Ramon Saizarbitoriaren Ehun metro (1976) eleberriaren bidez, euskal narratiba errealista modernoaren lan definitzaile gisa balio duena. Izenburuak poliziak hil aurretik ETAko militante batek egindako azken ehun metroei egiten die erreferentzia. Ehun metro gatazka politikoa bere zorroztasun osoan zuzenean jorratu zuen lehen euskal eleberri errealista modernoa izan zen. Egileak hartutako erabakiak, oro har errealista den eleberri batean teknika esperimentalak sartzeak, Euskal Herriko literaturan gatazka politikoarekiko ikuspegi berri baterako funtsezko testu bihurtzen du berea. Bestalde, Pamiela argitaletxeak, 1983an literatur aldizkari gisa sortua, Atxagaren sorrerako eleberri errealista argitaratu zuen, Gizona bere bakardadean, 1993an; Erienek, berriz, beste eleberri errealista bat argitaratu zuen, Zeru horiek, bi urte geroago. Ehun metroren arrakasta kritikoa gorabehera, Saizarbitoriaren eleberriak hamar urte baino gehiagoz errealitatearen ikuspegi ulerkorragoa eskaintzeko saiakera bakarra izaten jarraituko luke.
80ko hamarkadan, berriz, euskal literaturan joera bat zegoen garai hartan nabarmentzen zen indarkeriazko errealitate politikoa alde batera uzteko. Garai hartako egileek, oro har, Euskal Herriko egungo errealitateaz arduratzen ez ziren narratiben bidez saihesten zuten krisiarekin tratatzea. Hori, neurri handi batean, euskal publikoarentzako errealismo magikoaren erresonantziaren ondorio izan zen. Adibidez, Atxagaren eleberri ospetsua, Obabakoak (1988), oso erakargarria izan zen irakurleentzat, ez bakarrik Saizarbitoriaren esperimentalismo konplexuarekin (nahiz eta errealista izan) alderatuta, baita errealismo magikoak ongi etorria zen distrakzio bat eskaintzen zuelako ere. Era honetako argitalpenen hamarkada baten ondoren, errealismo magikoaren generoaren bidez landa-eremura itzultzea, Atxaga, Anjel Lertxundi eta Joan Mari Irigoien bezalako autoreak liluratu zituena, euskal literatur ekoizpenaren genero nagusia izaten jarraitu zuen.
Laurogeita hamarreko hamarkadak korronte ezezagunak ekarri zituen Euskal Herrira, eta funtsezko hiru eleberri sortu zituen, genero errealistan eragin berria izan zutenak. Atxagaren Gizona bere bakardadean (1993), Zeru horiek (1995) eta Saizarbitoriaren Hamaika Pauso (1995) eleberriek azken hamarkadako literatura-gogorik eza eguneroko errealitaterantz zuzendu nahi zuten. Azkenik, euskal autoreak euren egungo bizitzan inspirazio bila hasi ziren eta errealismoaren bidez euskal estatu post-anizio berria eta euskal gatazka politikoa ulertzen saiatzen zen literatura sortu zuten. Horrela, laurogeita hamarreko hamarkadan genero errealista asko handitu zen euskal autoreen argitalpenetan. Luis Mari Muxika, Edorta Jiménez, Joan Mari Irigoien, Itxaro Bordda eta Aingeru Epaltzak genero honetako lanak argitaratu zituzten hamarkada osoan zehar. Literatur korronte berri hau sartzeak arrakasta handia eman zien bere egileei. Eleberri berri hauek loratzen ari ziren bitartean, generoarekiko interesa handitzen joan zen eta gai berri ugariren garapenak ekarri zuen. Euskal gatazkaren gaiak presente jarraitzen zuen Mikel Hernandez Abaituaren, Aingeru Epaltzaren, Arantza Urretabizkaiaren, Jose Luis Otamendiren eta Luistxo Fernandezen lanetan. Aldi berean, ipuin labur errealista ezaguna egin zen Atxaga, Saizarbitoria, Arantxa Iturbe, eta Iban Zaldua idazleentzat. Gaur egun, ipuin labur errealista modan dago Karmele Jaio, Harkaitz Cano eta Eider Rodriguez idazle garaikideen artean.
2000. urtearen ondoren, euskal narratiba errealista globalizazioa bezalako gaiez kezkatzen hasi zen, gizartean arrastoa uzten hasia baitzen. Euskal Herria munduko literatura-agertokian txertatzen hasi zenez, kosmopolitismo literario bat sortu zen, euskal literaturak munduko gainerako literatura-ekoizpenekin zerikusirik ez zuen zerbait bezala ulertzen zuen tradizio historikoarekin talka egiten zuena. Lehen aldiz, euskal autore entzutetsuak sartu ziren nazioarteko kultura-panoraman. Belaunaldi honetako euskal egileek ikuspegi errealista paregabea eskainiko zuten, mundu mailako gaiak jorratuz sinplifikazioa desafiatzen zuena. Eider Rodriguez, Katixa Agirre, Uxue Alberdi eta Beatriz Chivite Ezkieta autore gazteek euskal emakumeari buruzko istorio ez konbentzionalak eskaini dituzte azken argitalpen errealistekin. Bestalde, Saizarbitoriaren Martutene (2012) euskal esperientziaren monumentua da, bere iragana, oraina eta etorkizuna komunitatearekin eta munduarekin aktiboki konprometitzen den ikuspegi baten bidez jorratzen dituena. Berandu sartu den arren, ukaezina da errealismoak eragin handia izan duela Euskal Autonomia Erkidegoko sormen-ekoizpenaren ibilbidean azken hamarkadetan. Saizarbitoria eta Atxaga bezalako idazleen ekarpena ikus daiteke, euren eleberrietan genero honekin esperimentatzen lehenak izan zirenak, euskal literaturaren modernizazio azkarrean joan den mendearen erdialdetik gaur arte. Hirurogeita hamarreko hamarkadan hasi zen eleberri euskaldunaren hazkunde esponentzialak hurrengo hamarkadetan genero errealistaren etorkizuneko garapenerako oinarria ezarri zuen, beren testuetan ikuspegi globalagoa txertatzen zuten autore berrien eskutik. Euskal autore horien eta beste batzuen lanak munduaren inguruko liburutegi eta liburu-dendetan sartzeak argi uzten du genero horren arrakastak bultzatu duela euskal literatura aro sortzaile berri batera.